325 năm Biên Hòa - Đồng Nai:

Những cây đại thụ bên dòng Đồng Nai

Trong bài Nhớ anh Huỳnh Văn Nghệ, nhà văn Hoàng Văn Bổn cho biết: “…Tân Uyên cũng là quê hương của nhà văn Bình Nguyên Lộc, đối diện bên kia sông là ấp Bình Ninh, là quê hương của nhà văn Lý Văn Sâm, cách một cái bàu quanh năm nước phèn là nhà của tôi, xế bên trong gần chi khu Cây Đào là thuở thiếu thời của nhà văn Trần Bạch Đằng.” Tác giả Miền đất ven sông tự hỏi: “Không hiểu những ngày binh lửa ấy, anh Nghệ có thì giờ suy ngẫm cái ngã ba sông Đồng Nai kỳ lạ ấy không: cái ngã ba sông có nhiều nhà văn, nhà thơ, nhiều chỉ huy, tướng lĩnh quân sự của ba chục năm tao loạn”.

Gia đình thi tướng Huỳnh Văn Nghệ trên đất Bắc. Ảnh tư liệu

Thi tướng Huỳnh Văn Nghệ

Đúng là kỳ lạ. Chỉ một ngã ba sông đã có đến 4 cây đại thụ của nền văn chương xứ Đồng Nai. Trong đó, chiến binh huyền thoại Huỳnh Văn Nghệ (1914-1977) - người được mệnh danh là “Thi tướng chiến khu xanh” - một nhà thơ Mới của Đồng Nai có tập thơ được xuất bản đầu tiên trong giai đoạn kháng chiến ở Nam bộ. 

Đặc biệt hơn, Huỳnh Văn Nghệ còn là người chép sử quê hương bằng thơ.  Qua thi ca, Huỳnh Văn Nghệ đã  phản ánh một cách khá đa dạng đời sống kháng chiến; từ hình ảnh quê hương khói lửa đến những chiến công oanh liệt, gương dũng cảm hy sinh… Thơ Huỳnh Văn Nghệ được cán bộ, bộ đội và đông đảo quần chúng truyền bá cho nhau đến thuộc lòng mà còn phổ biến rộng ra cả nước. Trong đó, nổi tiếng nhất là những vần thơ: “Từ độ mang gươm đi mở cõi/ Trời Nam thương nhớ đất Thăng Long”.

Huỳnh Văn Nghệ còn để lại cho đời nhiều áng văn xuôi, những bài bút ký  xuất sắc.

Nhà văn Lý Văn Sâm

Xuất hiện khá bất ngờ trên Tiểu thuyết thứ Bảy với truyện Kòn Trô, rồi một loạt các truyện ngắn khác như: Thần ngư động, Xác Mu-mi trên núi đá, Răng Sa Mát, Voi đội đèn, Ngăn rạch bắt sấu, Mũi Tổ; sau đó được NXB Tân Việt tập hợp in thành sách; rồi lần lượt những tập truyện ngắn, truyện vừa, tiểu thuyết như: Sương gió biên thùy, Sau dãy Trường Sơn, Chiếc vòng ngọc thạch, Mười lăm năm hận sử…, Lý Văn Sâm (1921-2000) nghiễm nhiên trở thành nhà văn đầu tiên và duy nhất ở miền Nam sáng tác truyện đường rừng.

“Nhưng không phải Lý Văn Sâm chỉ viết truyện lịch sử, truyện đường rừng mà còn viết cả những truyện lấy đề tài xã hội đương thời”. Nhà nghiên cứu văn học Hoài Anh nhận xét: “Tất cả những sáng tác của Lý Văn Sâm đều nhằm vẽ lên chân dung con người Nam bộ trong quá trình đấu tranh từ tự phát đến tự giác, những con người hào hiệp, phóng khoáng, dũng cảm, thương người, từ chỗ xa đời nên bị đời xa, đến chỗ giác ngộ lý tưởng cách mạng dần dần trở thành những con người Việt Nam điển hình với đầy đủ phẩm chất anh hùng tổng hợp tính dân tộc và thời đại. Từ sau những chân dung đó hiện lên chân dung của chính tác giả, một nhà văn của “hào khí Đồng Nai”. 

Nhà văn Hoàng Văn Bổn 

Động cơ cầm bút của người lính Hoàng Văn Bổn (1930-2006) khá đơn giản: “Nhiều đồng bào thuộc Đồng Tháp Mười, miền Tây Nam bộ không sao tin được cái gian khổ, hy sinh và sự tàn ác, thâm độc của giặc Pháp lúc bấy giờ. Tôi tự nghĩ: “Nói miệng họ không tin, mình phải viết thành sách. Nói có sách, mách có chứng. Khi đã thành giấy trắng mực đen, người đời dễ tin hơn”. Thế là, dọc con đường hành quân từ Biên Hòa xuống tận mũi Cà Mau, tôi tranh thủ lúc đóng quân sau một đêm trời vượt lộ, vượt sông, chiến đấu mở đường, để viết tiểu thuyết. Viết để người ta tin rằng ở cái đất miền Đông Nam bộ ấy, giặc Pháp tàn bạo lắm. Rằng ở đấy, bộ đội, cán bộ cơ quan phải phát rừng đại ngàn để trồng khoai, trồng lúa tự túc đánh giặc…”. Thế là Vỡ đất ra đời và là cuốn tiểu thuyết hiếm hoi được viết và xuất bản trong bưng biền. Ngay trong năm 1951, tác phẩm này đoạt giải nhất tiểu thuyết Cửu Long Giang.

Nhà lý luận văn học Bùi Quang Huy cho biết: “Bốn chục năm vào nghề, Hoàng Văn Bổn viết trên vài chục tiểu thuyết, truyện vừa, truyện ngắn, bút ký… Một thời, người ta đã trích in vào sách giáo khoa môn văn cho học sinh học… Công bằng mà nói, đến nay chưa có nhà văn nào được những trang viết ấm áp chất liệu cuộc sống kháng chiến của người miền Đông Nam bộ như Hoàng Văn Bổn... Hoàng Văn Bổn đem vào văn chương một cuộc sống trần trụi. Dường như nhà văn không muốn tô vẻ thêm gì cho bộ mặt thật của nó…”.

Ngoài Hoàng Văn Bổn với những trang văn ngồn ngộn chất Đồng Nai, thì người thứ hai sở hữu nhiều trang viết đậm đặc sử liệu về miền đất - con người ven sông Đồng Nai chính là Trần Bạch Đằng.

Nhà văn Bình Nguyên Lộc

Với 52 quyển tiểu thuyết đã xuất bản, trong đó nổi bật là Đò dọc (1959), Ái ân thâu ngắn cho dài tiếc thương, Hoa hậu Bồ đào (1963); hơn 1 ngàn truyện ngắn đã được đăng trên báo, tạp chí văn nghệ; cùng với những công trình biên khảo “gây sốt” trong giới nghiên cứu lịch sử, văn hóa như: Nguồn gốc Mã Lai của dân tộc Việt Nam, Lột trần Việt ngữ…, nhà văn Bình Nguyên Lộc (1914-1987) theo đánh giá của TS Nguyễn Q. Thắng - tác giả nhiều công trình biên khảo văn hóa, sử học: “Bình Nguyên Lộc là một nhà văn lớn Việt Nam về cả số lượng lẫn chất lượng. Có thể nói, ông là một nhà văn độc nhất Việt Nam có số truyện ngắn nhiều nhất… về lượng, Bình Nguyên Lộc là nhà văn có số tác phẩm đồ sộ nhất so với các nhà văn tiền bối cùng thời. Nhưng về chất của mỗi tác phẩm - truyện ngắn - đều có nội dung phong phú, đa dạng; nếu không muốn nói là rất độc đáo. Mỗi chủ đề của từng truyện ngắn, tiểu thuyết, thơ ca, cho đến các công trình biên khảo đều mang một ý hướng, một chủ đề nhất định mà tác giả muốn gởi trao đến độc giả”.

Nhà biên khảo Lương Văn Lựu

Năm 1943, nhà văn Lý Văn Sâm  lấy bút danh Trọng Khanh  cùng người bạn thân Lương Văn Lựu (1916-1992) với bút danh Nhứt Lưu  rủ thêm hai người bạn  mở nhà sách Sông Phố. Ngoài việc cho mướn sách, bán báo tiếng Pháp, đây còn là nơi gặp gỡ, giao lưu của giới trí thức trẻ, học sinh trong thị xã với… hai “nhà văn lớn” của Biên Hòa.

Lương Văn Lựu sinh tại xã Tân Thành, Q.Đức Tu, tỉnh Biên Hòa; nhưng thực tế là ông được sinh ra tại… bến đò Bình Long (thuộc làng Bình Long, H.Vĩnh Cửu ).

Từ năm 1935, Lương Văn Lựu đã có bài đăng ở Tiểu thuyết thứ Bảy, 1948-1955 làm chủ bút Nguyệt san Biên Hùng. Đặc biệt, Lương Văn Lựu đã dành hơn 30 năm nghiên cứu, biên soạn ra bộ sách Biên Hòa sử lược toàn biên - công trình chưa thực sự hoàn chỉnh, nhưng được giới nghiên cứu đánh giá cao.

Chính trị gia Trần Bạch Đằng   

Theo người cha  bị thực dân Pháp đày biệt xứ, năm 1931- mới 5 tuổi Trần Bạch Đằng đã có mặt ở Biên Hòa. Nhà nghiên cứu văn hóa - lịch sử, tiểu thuyết gia, kịch giả, nhà báo chính luận, nhà thơ Trần Bạch Đằng (1926-2007) từng bộc bạch: “Bài học vỡ lòng bao giờ cũng sống dai dẳng trong chúng ta - nó quyết định hướng đi cho cả cuộc đời. Biên Hòa giữ vai trò như vậy trong tôi. Tôi theo Đồng Nai, nước trong và ngọt, lặng lẽ hiền hòa nhưng đôi khi cũng nổi giận cực kỳ hung hãn, theo những đợt sóng và những cánh buồm, bềnh bồng gần suốt đời khắp đất nước với kỷ niệm về những con người Biên Hòa không thể nào quên… Cho nên, không ngẫu nhiên, khi tập thơ đầu tay của tôi mang tên Theo sóng Đồng Nai và quyển tiểu thuyết đầu tay của tôi -  Chân dung một quản đốc - lấy bối cảnh chính ở Biên Hòa. Có thể nói, đất Biên Hòa góp phần quan trọng vào quá trình hình thành tâm hồn và giác ngộ cách mạng trong tôi”.

Nhà thơ Giang Nam

Sau năm 1954, nhà thơ Giang Nam được điều chuyển vào Nam và lấy các bút danh khác nhau như: Châu Giang, Hà Trung, Lê Minh…  viết khá nhiều truyện ngắn gửi đăng trên các báo ở Sài Gòn. Năm 1962, Giang Nam sáng tác bài thơ Quê hương nổi tiếng.

Trong một lá thư viết cho nhà nghiên cứu Bùi Quang Huy, nhà thơ Giang Nam cho biết: “Bài thơ Quê hương ra đời từ cảm xúc về người vợ bị giặc bắt đi mất tích ở Biên Hòa. Còn bài Lá thư thành phố, tôi viết năm 1958. Lúc này, vợ tôi đang ở đường Trịnh Hoài Đức, Biên Hòa (nay là đường 30-4) với cháu gái mới sinh, còn tôi thì “lang bạt” làm công nhân ở Long Khánh. Hoàn cảnh của chúng tôi lúc ấy thật cực khổ (vì phải tránh địch, che giấu tung tích mình)”.

Bùi Thuận