Cảm thức lịch sử và lãnh tụ trong thơ Hải Như

Nhân dịp kỷ niệm 100 năm Ngày sinh nhà thơ Hải Như, tuyển tập Thơ và tiểu luận của ông đã được NXB Hội Nhà văn ấn hành. Đồng thời, Hội Nhà văn TP.HCM cũng đã tổ chức cuộc tọa đàm “Nhà thơ Hải Như - một thế kỷ suy tư” và trao Giải thưởng Cống hiến cho ông.

Sinh thời nhà thơ Hải Như là một người thích giao du, trò chuyện về thi ca và văn học. Với 94 năm sống trên cõi đời, xê dịch nhiều nơi, sáng tác không ngừng nghỉ, nhà thơ Hải Như để lại một di sản văn học phong phú đáng trân trọng.

Nhà thơ Hải Như có nhiều bài thơ được các nhạc sĩ phổ thành ca khúc, nổi bật là “Như hoa hướng dương” của nhạc sĩ Tô Vũ và đặc biệt là “Thành phố hoa phượng đỏ” của nhạc sĩ Lương Vĩnh với những câu thơ da diết viết về “Hải Phòng đó hiên ngang chỉ biết ngẩng đầu” của một thời đau thương và hào hùng. Vì vậy, có người nhầm ông là người quê phố cảng. Nhưng không phải. Nhà thơ Hải Như tên thật Vũ Như Hải, sinh ngày 28-3-1923 tại làng Bái Dương thuộc H.Nam Ninh, tỉnh Nam Định và mất ngày 30-6-2017 tại TP.HCM. Sinh trưởng trong một gia đình có truyền thống Nho học, ông tốt nghiệp bằng Thành chung.

Cách mạng Tháng Tám năm 1945 thành công, quân Pháp tái xâm lược, Hải Như gia nhập quân đội. Từ năm 1948, nhờ trình độ học vấn và khả năng cầm bút, ông được điều về làm Báo Sông Lô thuộc Quân khu X. Sang năm 1949, ông đi học bồi dưỡng thêm lớp báo chí Huỳnh Thúc Kháng ở Việt Bắc. Từ đó, ông gắn liền với công tác báo chí, làm phóng viên, biên tập viên Báo Vệ Quốc Quân (tiền thân của Báo Quân đội nhân dân), Cứu Quốc, Đại đoàn kết và cuối cùng là Phó tổng biên tập Báo Giác Ngộ thuộc Hội Phật giáo Việt Nam.

Thơ HẢI NHƯ quan tâm nhiều mặt đời sống xã hội và các nhân vật lịch sử, với một ý thức sâu sắc như ông viết: “Theo tôi, người làm thơ phải ý thức được quyền lực thơ ca và quyền uy thi sĩ”.

Sinh thời nhà thơ Hải Như đã xuất bản 6 tập thơ: Trái đất mai này còn lại tình yêu (NXB Văn học 1985), Bài thơ trên Bến Nhà Rồng (NXB Thuận Hóa 1990), Nỗi buồn hoa bất tử (NXB Lao động 1994), Viết về Người (NXB Nghệ An 2004), Có hai dòng văn chương (Thơ và tiểu luận, NXB Trẻ 2009), Thơ viết về Người (NXB Thông tấn 2015). Ngoài ra, nhà thơ Hải Như còn có tập tùy bút Xin ai chớ phụ hoa ngâu (NXB Phụ nữ 1996), tập kịch Vị thượng khách nhà tù Hương Cảng (NXB Văn nghệ TP.HCM 1990, NXB Sân khấu tái bản 2000).

Đi nhiều viết nhiều và cùng với công việc làm báo, Hải Như luôn nuôi dưỡng nguồn cảm hứng sáng tạo thi ca. Ông viết nhiều đề tài, xoay quanh chuyện đạo và đời, tinh tế và thâm thúy, đôi lúc khá hóm hỉnh. Tôi nhớ bài thơ Bỡn một nhà sư, ông nhẹ nhàng mà dư ba:“Cứ ngỡ/ Đường tu phàm tục dứt/ Ngờ đâu cõi Phật vẫn... cần danh/ Mừng ai hòa thượng vừa lên chức/ Nhắc khẽ: Đừng quên nợ chúng sinh!”.

Đắm đuối suy tư câu nói nổi tiếng của danh nhân Tuệ Trung thượng sĩ - nhà Phật học lớn đời Trần: “Phật là Phật - Anh là anh/ Anh không cần thành Phật/ Phật không cần thành anh!...”, nhà thơ Hải Như cảm khái:

“Tuệ Trung đánh thức mọi tâm linh đừng mặc cảm mình bé nhỏ

Phút thăng hoa chào đón mọi con người

Phật trong anh Phật cũng ở trong tôi

Khi trở thành chính mình tất cả đều là Phật

Con người đầy ảo tưởng vô minh

Đánh mất mình quá lâu

Cần khôi phục “chân thân” - đừng để mất

Tuệ Trung không muốn chúng ta hiểu sai đạo Phật - lạc đường”.

Đặc biệt, bằng tình yêu chân thành của một công dân thi sĩ, ông đã lựa chọn và say mê theo đuổi một con đường sáng tác độc đáo nhưng không dễ dàng, đó là viết những điều giản dị gần gũi mà thiêng liêng của lãnh tụ. Và chẳng phải vô tình khi nhắc tới Hải Như là mọi người nghĩ ngay tới nhà thơ chuyên sáng tác về hình tượng Hồ Chí Minh, dù ông không được gặp vị lãnh tụ lúc sinh thời. Đó cũng là đề tài lớn xuyên suốt đời thơ của ông. Mà không chỉ thơ, ông còn viết cả một kịch bản văn học có tên Vị thượng khách nhà tù Hương Cảng.

Đã có nhiều nhà thơ đi trước hoặc cùng thế hệ viết thành công về Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhưng khác với Tố Hữu, Chế Lan Viên, Huy Cận, Xuân Diệu hay Nông Quốc Chấn, Thu Bồn, Giang Nam, Hoài Vũ… thiên về cái to lớn, cao cả khi viết về lãnh tụ, nhà thơ Hải Như khám phá và hướng cảm xúc của mình vào những điều giản dị gần gũi đời thường của lãnh tụ để từ đó xây dựng cho mình một không gian thẩm mỹ riêng, rút ra những bài học thiết thực đời sống nhân sinh. Chẳng hạn bài Đâu chỉ vì giản dị, ông viết:

“Bác Hồ đi dép lốp cao su

Đâu chỉ vì giản dị

Mà vì lẽ cao hơn.

 

Ta lười nghĩ chẳng tìm thêm

Khi trái đất này còn những trẻ em

Chưa có đủ giày đi

Người không sao sống khác”

Hoặc trong bài Bữa ăn sáng Bác Hồ, Hải Như trăn trở:

“Bữa ăn sáng Bác Hồ sao đạm bạc

Một bát cháo hoa

Một khúc sắn quê nhà

Sướng chưa đều Bác sẽ khổ cùng ta

Người không muốn tâm hồn ta vẩn đục

Ôi Bác lánh xa mọi xa hoa: đời tục

Mà chúng ta nhiều lúc

Lại... sa vào”.

Trò chuyện với chúng tôi, nhà thơ Hải Như từng tâm sự rằng: “Là nhà thơ đi sâu khám phá đề tài Hồ Chí Minh, tôi đề ra cho mình phương châm không “thần thánh hóa” mà “người hóa” Bác Hồ. Về phía nghiên cứu lịch sử, tôi mong đợi sẽ có những tác giả “giải mã” trung thực vĩ nhân với tất cả những hạn chế, không né tránh”.

Phan Hoàng